Barbla Etter

TEORIA e pratica: CUNTRADICZIUNS POLITIC-LINGUISTICAS EN FUSIUNS DA VISCHNANCAS

  • Fusiuns communalas reveleschan cuntradicziuns per part eclatantas tranter la protecziun da linguas fixada en la legislaziun ed il diever da las linguas en instituziuns politicas ed administraziuns communalas.
  • Il chantun Grischun vul al medem mument promover sias linguas minoritaras, il rumantsch ed il talian, e restructurar las instituziuns politicas sur ils cunfins linguistics. En process da restructuraziun han aspects economics savens dapli paisa che arguments per proteger la(s) lingua(s). Per proteger las linguas minoritaras vegnan fixadas diversas mesiras en la constituziun ed en las leschas dal chantun e da las vischnancas. Ma savens restan questas reglas “tighers da palpiri”, e tant il diever da la lingua minoritara sco per part era la pratica bilingua fruntan sin obstachels e resistenza.
  • Il diever dal rumantsch sco lingua economicamain main nizzaivla e main prestigiusa en la vita politica, economica e sociala dal Grischun dependa savens da l’engaschament da singulas persunas.  

Ils Rumantschs engaschads per lur lingua taxeschan generalmain fusiuns communalas sco negativas per il mantegniment dal rumantsch. En il chantun Grischun han fusiunà suenter l’onn 2000 passa 100 vischnancas. Tranter quellas hai era dà fusiuns da vischnancas da lingua uffiziala tudestga cun vischnancas da lingua uffiziala rumantscha. Ins po dentant constatar ch’i na dat gia dapli in temp naginas vischnancas rumantsch pli che funcziunan exclusivamain en lingua rumantscha. Ellas pratitgeschan tuttas ina bi- u plurilinguitad instituziunala pli u main ferma.

Entras fusiuns da vischnancas da differentas linguas uffizialas vegn la bi- u plurilinguitad da las vischnancas rumantschas però pir a la glisch e daventa in tema en debattas publicas. Duai la vischnanca esser bilingua suenter la fusiun? U duai ella fixar il rumantsch sco unica lingua uffiziala per al proteger meglier?

En las debattas en vista a fusiuns da vischnancas sa mussan temas ch’il rumantsch vegnia chatschà a chantun en ina vischnanca plurilingua. Il daventar conscient da la pratica plurilingua en vischnancas rumantschas ha per consequenza che vischnancas fusiunadas reguleschan bler pli detagliadamain il status da lur linguas uffizialas. Per regla vegn quai fatg en in artitgel davart las linguas en la constituziun communala ed en leschas da linguas communalas.

Quellas leschas da linguas communalas han però ina sort sumeglianta a la lescha da linguas federala ed a la lescha da linguas dal chantun Grischun: Ellas èn surtut scrittas sin palpiri – la realisaziun concreta en la pratica è bler pli difficila. Quai mussa per exempel in alinea che diversas vischnancas fusiunadas cun duas linguas uffizialas han integrà en l’artitgel da linguas da lur constituziuns: Tenor quel artitgel han las autoritads da procurar che nagin vegnia sclaus da la participaziun politica causa la lingua. En la pratica maina quai a la situaziun paradoxa ch’in gremi politic cun ina maioritad rumantscha dovra en las sesidas bunamain mo il tudestg, perquai che singuls commembers da lingua tudestga na chapeschan betg bain rumantsch e sa sentan exclus.

Sco en l’unic chantun triling da la Svizra dependa il diever dal rumantsch er en vischnancas rumantschas u plurilinguas (fusiunadas u betg) surtut da singulas persunas u gruppaziuns che s’engaschan per la lingua rumantscha ed han bunas cumpetenzas discurridas e scrittas da quella lingua. En pli dependa la plurilinguitad vivida era da la prontezza da vart dals pledaders e da las pledadras da la lingua tudestga d’emprender rumantsch, almain a moda passiva e receptiva. 

Mehrsprachigkeit Graubünden